ભારતને વૈશ્વિક સ્તરે ઘેરવાનો પ્રયાસ
આ સમગ્ર ઘટનાને જન્મ આપનાર નુપુર શર્માનું નિવેદન એક ટીવી ચર્ચામાં આપવામાં આવ્યું હતું. તેણીએ પયગંબર મોહમ્મદની પત્ની આયેશાના યુગ અંગે એક ઐતિહાસિક સંદર્ભ રજૂ કર્યો હતો. આ નિવેદન ઇસ્લામિક ઇતિહાસના દસ્તાવેજો પર આધારિત હતું, પરંતુ કટ્ટરપંથીઓએ તેને “નિંદા” કહીને ભારતને વૈશ્વિક સ્તરે ઘેરવાનો પ્રયાસ કર્યો. ભારત સરકારે રાજદ્વારી સ્પષ્ટતા આપવી પડી, અને નુપુર શર્માને પાર્ટીમાંથી સસ્પેન્ડ કરવામાં આવી. પરંતુ પ્રશ્ન એ છે કે શું ઐતિહાસિક તથ્યોની ચર્ચા કરવી ગુનો છે? શું અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા ફક્ત એકતરફી હોવી જોઈએ?
ઉદયપુર ફાઇલ્સ આ પરંપરામાં એક નવો અધ્યાય ઉમેરે છે – જ્યાં સિનેમા ફક્ત મનોરંજન જ નહીં, પણ એક સામાજિક દસ્તાવેજ બની જાય છે. આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે, ચાર્લી હેબ્દો જેવા ઉદાહરણોમાં પણ અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા અને ધાર્મિક અસહિષ્ણુતા વચ્ચેનો સંઘર્ષ જોવા મળ્યો છે.
જ્યારે એક પોસ્ટ ઘાતક બની
કનૈયાલાલે નુપુર શર્માના સમર્થનમાં પોસ્ટ ફરીથી પોસ્ટ કરી હતી. આ પોસ્ટ તેમના પુત્ર દ્વારા અજાણતાં શેર કરવામાં આવી હતી. પરંતુ આ પોસ્ટને “નિંદા” માનીને, બે ઇસ્લામિક કટ્ટરપંથીઓ – ગૌસ મોહમ્મદ અને રિયાઝ અટારી – તેમની દુકાનમાં ઘૂસી ગયા અને તેમનું ગળું કાપી નાખ્યું. હત્યાનો એક વીડિયો બનાવીને સોશિયલ મીડિયા પર પોસ્ટ કરવામાં આવ્યો હતો, જેમાં તેઓએ ઇસ્લામના નામે હત્યાને યોગ્ય ઠેરવી હતી અને વડા પ્રધાન મોદીને ધમકી પણ આપી હતી. આ ઘટના માત્ર હત્યા નહોતી – તે ભારતની અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા, નાગરિક સુરક્ષા અને સાંસ્કૃતિક ઓળખ પર હુમલો હતો.
ફિલ્મ ‘ઉદયપુર ફાઇલ્સ’ Udaipur Files આ ઘટનાને સિનેમિકલ સ્વરૂપ (Cinematic form)માં રજૂ કરે છે. આમાં, અભિનેતા વિજય રાજે કન્હૈયા લાલની ભૂમિકા ભજવી છે. આ ફિલ્મનું નિર્દેશન ભરત શ્રીનેટ દ્વારા કરવામાં આવ્યું છે અને અમિત જાની દ્વારા નિર્મિત છે. રજનીશ દુગ્ગલ, પ્રીતિ ઝાંગિયાની, કમલેશ સાવંત અને અન્ય કલાકારોએ પણ ફિલ્મમાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકાઓ ભજવી છે. સેન્સર બોર્ડે 150 થી વધુ કટ પછી ફિલ્મને પ્રમાણિત કરી છે, જે સ્પષ્ટપણે દર્શાવે છે કે સંવેદનશીલતાનું ધ્યાન રાખવામાં આવ્યું છે. છતાં, દિલ્હી હાઈકોર્ટે ફિલ્મની રિલીઝ પર અસ્થાયી રૂપે પ્રતિબંધ મૂક્યો છે.
‘ઉદયપુર ફાઇલ્સ’ પર વિવાદ
ફિલ્મનું ટ્રેલર રિલીઝ થતાંની સાથે જ, જમિયત ઉલેમા-એ-હિંદ, સમાજવાદી પાર્ટી અને અન્ય સંગઠનોએ તેને સાંપ્રદાયિક તણાવ ગણાવ્યો. જમિયત ઉલેમા-એ-હિંદના પ્રમુખ મૌલાના અરશદ મદનીની અરજીમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે આ ફિલ્મ “સાંપ્રદાયિક તણાવ” વધારી શકે છે, “ભારતની આંતરરાષ્ટ્રીય છબી” ને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે અને “ગંગા-જમુની તહઝીબ” માટે ખતરો ઉભો કરી શકે છે. પરંતુ જ્યારે ફિલ્મ સાચી ઘટના પર આધારિત છે ત્યારે આ દલીલ પોકળ લાગે છે, સેન્સર બોર્ડે વાંધાજનક દ્રશ્યો દૂર કર્યા છે. વિરોધનું સાચું કારણ એ છે કે ફિલ્મ મૌલાનાઓ જે કટ્ટરતા છુપાવવા માંગે છે તેને ઉજાગર કરે છે.
અરજદારોનો આરોપ છે કે આ ફિલ્મ મુસ્લિમ સમુદાયને નકારાત્મક રીતે રજૂ કરે છે. તેનાથી વિપરીત, નિર્માતા પક્ષ કહે છે કે તે એક સત્ય ઘટના પર આધારિત છે અને તેનો હેતુ સમાજમાં જાગૃતિ લાવવાનો છે, કોઈ પણ સમુદાયને બદનામ કરવાનો નથી.
‘ઉદયપુર ફાઇલ્સ’ પર પ્રતિબંધ મૂકવાનો પ્રયાસ
ઇસ્લામિક જેહાદી માનસિકતાનો ઉદ્દેશ્ય બિન-મુસ્લિમોને દબાવવા, ડરાવવા અને ખતમ કરવાનો છે. તે કુરાનના અર્થઘટનનો હથિયાર તરીકે ઉપયોગ કરીને આતંકને કાયદેસર બનાવે છે. તાલિબાન હોય, ISIS હોય કે PFI – તેમનો ઉદ્દેશ્ય ભારત જેવા બહુલવાદી રાષ્ટ્રને ધાર્મિક કટ્ટરતામાં ધકેલી દેવાનો છે. કન્હૈયા લાલની હત્યા, કમલેશ તિવારીની હત્યા, અને હવે ‘ઉદયપુર ફાઇલ્સ’ પર પ્રતિબંધ મૂકવાનો પ્રયાસ – આ બધા એ જ માનસિકતાના અભિવ્યક્તિઓ છે જે ચર્ચા ઇચ્છતી નથી, તે ફક્ત ભય ઇચ્છે છે.
કન્હૈયા લાલનો પુત્ર યશ સાહુ ન્યાયની રાહ જોતા ઉઘાડા પગે ચાલી રહ્યો છે
એ પણ વિડંબના છે કે કન્હૈયા લાલ (Kanhaiyalal)નો પુત્ર યશ સાહુ ન્યાયની રાહ જોતા ત્રણ વર્ષથી ખુલ્લા પગે ચાલી રહ્યો છે. તેણે કહ્યું છે કે જ્યાં સુધી તેના પિતાને ન્યાય નહીં મળે, ત્યાં સુધી તે જૂતા પહેરશે નહીં. તે જ સમયે, થોડા દિવસોમાં, દિલ્હી હાઇકોર્ટે ફિલ્મની રિલીઝ પર વચગાળાનો સ્ટે મૂક્યો અને સુપ્રીમ કોર્ટે કેન્દ્ર સરકારની વૈધાનિક સમિતિના નિર્ણય સુધી રાહ જોવાનો નિર્દેશ આપ્યો. આ ન્યાય નથી, પરંતુ પીડિતાના અવાજને દબાવવાનો પ્રયાસ છે.
‘ઉદયપુર ફાઇલ્સ’ પર સુપ્રીમ કોર્ટની ટિપ્પણી
બુધવારે સુપ્રીમ કોર્ટમાં સુનાવણી દરમિયાન, જસ્ટિસ સૂર્યકાંતની ફિલ્મ પરની ટિપ્પણી એકતરફી દૃષ્ટિકોણ રજૂ કરે છે. તેમણે કહ્યું કે “જો આ ફિલ્મ રિલીઝ થાય છે, તો મોટી સમસ્યા ઊભી થઈ શકે છે”. “ન્યાયિક દૃષ્ટિકોણથી”, તેમના આ નિવેદને “બંધારણીય અંતરાત્મા” ને અસ્વસ્થતામાં મૂકી દીધી છે. આ જ કારણ છે કે મૌલાના અરશદ મદનીએ સુપ્રીમ કોર્ટની આ વચગાળાની ટિપ્પણીને નિર્ણાયક ગણાવી અને તેને પોતાની કાનૂની જીત તરીકે પ્રચાર કર્યો અને ન્યાયિક પ્રક્રિયાની જટિલતાને સરળ નિષ્કર્ષમાં રૂપાંતરિત કરવાનો દુર્ભાવનાપૂર્ણ પ્રયાસ કર્યો, જે ન તો કાયદેસર રીતે સચોટ છે અને ન તો ન્યાયી. જસ્ટિસ સૂર્યકાંત એ જ ન્યાયાધીશ છે જેમણે નુપુર શર્મા કેસમાં કહ્યું હતું કે “તેની જીભથી આખો દેશ બળી રહ્યો છે.” આ બેવડો અભિગમ ‘ન્યાયિક નિષ્પક્ષતા’ પર પ્રશ્નાર્થ ચિહ્ન મૂકે છે.
બંધારણ શું કહે છે?
જ્યારે કોઈ ફિલ્મને સેન્સર બોર્ડ Censor board તરફથી પ્રમાણપત્ર મળ્યું હોય, અને તેમાં રહેલા વિવાદાસ્પદ દ્રશ્યો દૂર કરવામાં આવ્યા હોય, તો પછી તેની રિલીઝ અટકાવવાનું કયા બંધારણીય આધાર પર વાજબી છે? શું આ નિર્ણય વૈચારિક અગવડતાથી પ્રેરિત છે?
ભારતીય બંધારણની કલમ 19(1)(a) નાગરિકોને વિચાર અને અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતા આપે છે. કલમ 19(2) માં મર્યાદિત પ્રતિબંધો છે – જેમ કે જાહેર વ્યવસ્થા, નૈતિકતા, અથવા રાજ્યની સુરક્ષા. પરંતુ ‘ઉદયપુર ફાઇલ્સ’ ના રિલીઝ પર પ્રતિબંધના કિસ્સામાં, એવું કહેવાનો કોઈ નક્કર આધાર નથી કે ફિલ્મ આ પ્રતિબંધોનું ઉલ્લંઘન કરે છે. સેન્સર બોર્ડે ફિલ્મને પ્રમાણિત કરી છે અને નિર્માણ પક્ષે તમામ વાંધાઓને ધ્યાનમાં રાખીને જરૂરી કાપ મૂક્યા છે. તેમ છતાં, ન્યાયતંત્ર Judiciary નું વલણ વૈચારિક અગવડતાના આધારે અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતાની મર્યાદા તરફ નિર્દેશ કરે છે.
ઉદયપુર ફાઇલ્સ ફિલ્મ નથી, તે એક ચેતવણી છે
ઉદયપુર ફાઇલ્સ (Udaipur Files) ફિલ્મ નથી, તે એક ચેતવણી છે. તે એક ચેતવણી છે કે જો આપણે વિચારોનું રક્ષણ નહીં કરીએ, તો વિચારો માર્યા જતા રહેશે. તે એક ચેતવણી છે કે જો આપણે કટ્ટરવાદ સામે સંગઠિત નહીં થઈએ, તો આપણી સંસ્કૃતિ, આપણી સ્વતંત્રતા અને આપણું ભવિષ્ય જોખમમાં રહેશે. આ ફિલ્મને બંધ કરવી એ ફક્ત પીડિત સાથે અન્યાય નથી, પરંતુ સમાજના તે ભાગને ચૂપ કરવાનો પણ છે જે કટ્ટરવાદ સામે ઉભા થવા માંગે છે.
આ ફિલ્મ એક દસ્તાવેજ છે – સત્ય, હિંમત અને ન્યાયની માંગનો
આ ફિલ્મ એક દસ્તાવેજ છે – સત્ય, હિંમત અને ન્યાયની માંગનો. તેને જોવું, તેને સમજવું અને તેના પર ચિંતન કરવું એ આપણી સામાજિક જવાબદારી છે. જો આપણે સત્યના આ દસ્તાવેજને અસ્વસ્થતા કહીને નકારવાનું શરૂ કરીશું, તો લોકશાહી ફક્ત એક ઔપચારિક માળખું બની રહેશે. ફિલ્મો બંધ કરવાથી ક્રૂરતા બંધ થતી નથી. તે ફક્ત આપણી આંખોમાંથી અદૃશ્ય થઈ જાય છે. અને જ્યારે આંખો અને કાન બંધ હોય છે, ત્યારે દ્રશ્યો દેખાતા નથી અને અવાજ સંભળાતો નથી પણ લોહી વહેતું રહે છે.
સિનેમા એ સામાજિક ચેતનાની ઘોષણા છે
જ્યારે કટ્ટરવાદ ધર્મના નામે વિચારોને મારવાનું શરૂ કરે છે અને સમાજ પીડિતનો અવાજ દબાવવાનું શરૂ કરે છે, ત્યારે સિનેમાની જવાબદારી ફક્ત મનોરંજન નહીં પણ સામાજિક ચેતનાની ઘોષણા બની જાય છે. ‘ઉદયપુર ફાઇલ્સ’ (Udaipur Files) એક એવી ફિલ્મ છે જે કન્હૈયા લાલના સત્યને પડદા પર લાવીને નિંદાનો આરોપ લગાવીને અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતાને કચડી નાખવા માંગતી માનસિકતાને પડકાર આપે છે. મૌલાના અરશદ મદની જેવા પ્રભાવશાળી નામો કોર્ટ અને મંત્રાલય સુધી પહોંચ્યા છે, તે વિરોધની શ્રેણી વાસ્તવમાં સત્ય બહાર આવે ત્યારે ઉદ્ભવતા ભયનું પ્રતીક છે. આ ફિલ્મ સત્ય, હિંમત અને સંઘર્ષનો દસ્તાવેજ છે, જેને રોકવાના પ્રયાસો આપણને તે અસહિષ્ણુતા(Intolerance)ની યાદ અપાવે છે જેની સામે ભારતીય સંસ્કૃતિ સદીઓથી સંઘર્ષ કરી રહી છે.
